Dymitr Stiepanowicz Bortniański

Klasycyzm
28.10.1751 - 10.10.1825

Dymitr Stiepanowicz Bortniański – życie i twórczość

           Bortniański to znakomity ukraiński kompozytor, dyrygent, śpiewak oraz pedagog. Urodził się w 1751 roku na Ukrainie w Gołuchowie. Bardzo szybko został okrzyknięty „mistrzem muzyki cerkiewnej” – zwany nawet „rosyjskim Palestriną”[1].

Ród Bortniańskich wywodzi się z Łemkowszczyzny, ze wsi Bartne (łem. Bortne). Ojciec kompozytora, Stefan Szkurat, osiadły na Ukrainie w Głuchowie, zmienił nazwisko na bardziej szlachecko brzmiące Bortniański (od nazwy rodzinnej wsi). Matka kompozytora pochodziła z rosyjskiego rodu szlacheckiego Tołstych.

Pierwsze oznaki talentu kompozytora, rodzina dostrzegła już w wieku sześciu lat, natomiast pierwsze muzyczne kroki stawiał w Głuchowie, gdzie otrzymał podstawy wykształcenia muzycznego, w istniejącej już od 1740 roku szkole śpiewaków cerkiewnych.[2] Władając od dzieciństwa pięknym głosem, bardzo szybko został dostrzeżony i przewieziony do Petersburga, gdzie śpiewał w nadwornej kapeli śpiewaczej a sama Cesarzowa Elżbieta zainwestowała w jego dalszą edukację muzyczną. Uczono go również gry na skrzypcach oraz bandurze. Nauka nie sprawiała mu problemów, jednak do niczego nie podchodził tak ochoczo, jak do śpiewu. Po wyjeździe do Petersburga, Bortniański już nigdy nie zobaczył swoich rodziców, jedyną pamiątką jaka pozostała mu po nich, była ikona, którą matka wręczyła mu przed wyjazdem. Bortniański już od dziecka przejawiał zainteresowanie liturgiką cerkwi. Jako mały chłopiec wsłuchiwał się w charakterystyczną dla cerkwi muzykę. Podczas pobytu w Petersburgu, mały Bortniański, znudzony długim nabożeństwem zasnął na chórze, znajdującym się, jeszcze wtedy przy ołtarzu (tzw. kliros). Obdarzony sympatią Cesarzowej Elżbiety mały Dymitr przeniesiony został do jej apartamentów i przykryty jej pościelą. Mały chłopiec później sam nie mógł uwierzyć w to zdarzenie a jego motywacja i sentyment do aktywnego życia Cerkwi stał się jeszcze bardziej głęboki.

Życie nadwornych śpiewaków było bardzo nastrojowe i bardzo zmienne. Śpiewali oni różne włoskie arie oraz rosyjskie i ukraińskie narodowe pieśni. W 1758 roku wystawiono operę Alciesta napisaną specjalnie dla nadwornych śpiewaków, wtedy to pierwszy raz Bortniański zachwycił wykonaniem żeńskiej solowej partii, z opery autorstwa Raupacha.

W międzyczasie Bortniański uczył się języków: włoskiego oraz niemieckiego. Przy okazji spotkań w ramach „Szlacheckiego Korpusu”, do którego Bortniański należał, nauczył się również w komunikatywnym stopniu języka francuskiego [3].

Kariera Bortniańskiego jako młodego solisty wciąż postępowała. Po jednym z występów z nadworną śpiewaczą kapelą, Bortniańskiego zauważył Galuppi, który poszukiwał wtedy młodych talentów. Galuppi bardzo szybko zrozumiał, że młody Bortniański ma już za sobą szereg sukcesów i jest już znany jako młody śpiewak. Bortniański jako podopieczny Galuppiego chwytał każde słowo i bardzo szybko uczył się wielu rzeczy – potrafił bez problemu powtórzyć wymyślne pasaże, arie, czy też zagraniczne modlitwy. Najważniejszą jego cechą było to, że ciągle chciał poznawać coś nowego.

  Galuppi był pierwszym nauczycielem Bortnianskiego. Po pewnym czasie powrócił on do swoich rodzinnych Włoch wraz z utalentowanym Bortniańskim, który podjął edukację muzyczną we Włoszech. Dzięki Galuppiemu, młodemu śpiewakowi udało się zwiedzić wiele pięknych włoskich miast – Mediolan, Rzym, Bolonię i Wenecję. Z tego okresu pochodzi wiele utworów Bortniańskiego, między innymi oratoria, sonaty na klawesyn, dwie opery oraz kilka utworów na chór [4].

Podczas pobytu we Włoszech nadeszły miesiące ciężkiej pracy dla Bortniańskeigo. Uczył się kontrapunktu, gry na klawesynie i organach, oraz uczestniczył regularnie w życiu teatru, nie opuszczając żadnego ważnego wydarzenia oraz premiery żadnej z oper.

Naukę rozpoczął w Wenecji. Jego nauczycielem wtedy nadal był Galuppi. Razem zajmowali się głównie studiowaniem formy opery oraz różnymi aspektami katolickiej muzyki – od motetów, przez msze, cantus firmus po wielkie wokalno – instrumentalne dzieła w operowym stylu.

Italia była krajem, który od zawsze skupiał największych kompozytorów oraz muzyków. Praktycznie każdy wielki muzyk miał coś wspólnego z Włochami: Mozart, Haendel, Berezowski, Glinika, Berlioz i inni. Wenecja słynęła wtedy z tradycji chóralnej muzyki oraz teatrów. [5]

Wenecja słynęła z tradycyjnej chóralnej muzyki i teatrów, Milan – teatrami, Neapol – uchodzi za kolebkę muzycznego oświecenia i rodzime miasto dobrych operowych masterów Włoch XVIII wieku, Bolonia była kolebką akademickiego muzykowania i nauki, Rzym odznaczał się najbardziej srogą i potrzebującą wysokiego poziomu wykonawstwa publiką. „Kiedy kompozytor odniósł sukces w Neapolu, Wenecji, Bolonii, mówiono: trzeba zobaczyć go jeszcze w Rzymie”, pisał A. Grietri w 1789 roku. „Rzym – korzystne miasto dla kompozytrów, ponieważ Rzymianie to najwięksi smakosze muzyki w całych Włoszech. Zazwyczaj jest tak, że jeśli kompozytor lub wykonawca odniesie sukces w Rzymie, nie straszna będzie mu srogość i krytyka w innych miejscach.” Trasa krajoznawcza Bortniańskiego po Włoszech, rozciągnęła się w czasie na okres dziesięciu lat i polegał głównie na zwiedzaniu wielkich miast. [6]

Po upływie dziesięciu lat Bortniański dostaje od majora bezpieczeństwa narodowego - Orłowa propozycję bycia przywódcą armii rosyjskiej. W ciągu jednego dnia Bortniański się zdecydował i wyjechał w asyście Aleksandra Orłowa na sekretne rozmowy w związku z powstańczym sojuszem. Misja przywódcy zakończyła się szybko i Dymitr wrócił ponownie do muzyki. W 1776 roku powstała jego opera Kreont napisana w San Benedetto. Nie odniosła wielkiego sukcesu i się nie przyniosła kompozytorowi wielkiego rozgłosu. Dwie inne opery młodego kompozytora wystawiane były na deskach we Włoszech. Obie Dymitr napisał w antycznym stylu. Opera Alkid charakteryzowała się tym, że Bortniański za pomocą melodyki uchwycił osobowość głównego bohatera. Premiera tej opery odbyła się w Wenecji. Druga jego opera Kwint wystawiona została w Modenie. O Bortniańskim pisała tamtejsza prasa: „Różnorodność i blask wokaliz, urok baletu, kuszące stroje artystów zasłużyły sobie na aprobatę miejscowej publiczności”.

Koniec roku 1778 Bortniański spędził w Modenie, gdzie wystawiona zostaje ostatnia z jego oper Kwint Fabij. W tym czasie Bortniański podróżował również do Florencji, Bolonii, Rzymiu oraz Neapolu.

W 1779 roku otrzymał pismo od dyrektora głównego od spraw spektakli oraz dworskiej muzyki, który prosił go o powrót do Rosji.

W 1779 Bortniański wrócił do Sankt - Petersburga. Przybycie kompozytora do Rosji i jego spotkanie z Carycą Katarzyną II było udane - Bortniański przedstawił Carycy swoje nowe utwory, które wywołały sensację. Były to sonaty na klawesyn, opery, kilka kantat oraz utwory na chór. W związku z tym Borntiański od razu otrzymał posadę dyrygenta Nadwornego Chóru Śpiewaków wraz z pieniężnym wynagrodzeniem. Trudno powiedzieć, jak Bortniański potraktował swoją nową pracę –wyjechał z Rosji jako zwykły śpiewak nadwornej kapeli, a powrócił jako kapelmistrz. Na utrzymanie się z tworzenia oper nie mógł liczyć ze względu na dużą konkurencję. Jego pasją był chór, gdzie stawiał swoje pierwsze muzyczne kroki [7].

Za początek nowego etapu w twórczości Bortniańskiego całkowicie poświęconego muzyce chóralnej, uważa się  1779 – 1780 rok.  Zakończył się również wtedy etap polifonicznego koncertu, którego najwybitniejszymi kompozytorami byli  Berezowski i Gallupi. Bortniański porównywał się do nich i w pełni przyjął klasyczną estetykę albo nie chciał lub nie mógł pisać w starym stylu. Styl Bortniańskiego rozpoznać można było już na samym początku jego drogi kompozytorskiej. Otworzył on nowy etap w tworzeniu rosyjskiej profesjonalnej chóralnej muzyki. Pierwszą cechą jaka charakteryzuje styl Bortniańskiego jest nowoczesny muzyczny język, który był podstawą wszystkich, istniejących wówczas, świeckich rodzajów muzyki. Słuchając utworów Galupiego można dokładnie określić okres i miejsce powstania utworów, natomiast w przypadku twórczości Borntiańskiego nie jest to możliwe. Rosyjska piosenka, marsz oraz inne rodzaje muzyczne, które zostały stworzone przez Bortniańskiego są wyrazem jego ówczesnego światopoglądu. Wyjście jego muzyki chóralnej, poza granice  akademickiej polifonii miały ścisły związek z różnymi innymi rodzajami twórczości Bortniańskiego. To właściwie doprowadziło do wielkiej popularności wśród różnych warstw społeczeństwa.

Życie Bortniańskiego zrodziło piękne legendy o jego śmierci. Legenda głosi, że Bortniański umierał podczas wykonywania przez chór Kapeli, jednego z jego koncertów Wskuju priskorbna jesi, dusza moja. Na pogrzebie rozbrzmiały głosy muzyków z jego bliskiego otoczenia.

Lekarze oświadczyli, że Bortniański zmarł we wrześniu 1825 roku na udar. Nawet jeżeli ta legenda została w pełni wymyślona, jest cenna, ponieważ została przyjęta z ogromnym szacunkiem ówczesnych ludzi do całej twórczej natury kompozytora oraz jego działań na rzecz kultury. Na pogrzebie rozbrzmiały piękne głosy muzyków z jego bliskiego otoczenia [8].

Kompozytor został pochowany na Sankt – Petersburskim Smoleńskim cmentarzu. Postawiona przez cierpiącą żonę mogiła oraz nagrobek nie zachowały się. W Aleksandrowsko – Newskiej Ławrze można zobaczyć marmurową płytę, upamiętniającą Bortniańskiego i jego wkład w kulturę kraju, natomiast w Nowym Jorku, w nowej biskupiej katedrze, została postawiona statua Bortniańskiego.

 Twórczość Dymitra Bortniańskiego

Jest autorem trzech oper typu włoskiego: Kreont, Alcyd i Kwintus Fabius, oraz dwóch francuskich librett: „Sokół i Syn rywalem, ponadto – komedii pastoralnej Święto seniora. Jego styl operowy opiera się na zdobyczach włoskiej opery XVIII wieku. Świadczą o tym arie, które kontrastują z obszernymi partiami recytatywu akompaniowanego oraz płynna melodyka typu bel canto. Rodzime tradycje przejawiają się w wykorzystywaniu chórów, a jego późniejsze opery wykazały również wpływy francuskiej opery komicznej.[9]

Twórczość instrumentalna Bortniańskiego ma wyraźne powiązania z  muzyką Bacha oraz muzyką Mozarta. Uwidacznia się to zarówno w formie jak i w przejrzystej fakturze. Bortniański jako pierwszy zastosował cykliczną formę sonatową. Części wolne pisane przez Bortniańskiego utrzymywane były w melancholijno – sentymentalnym charakterze z cechami melodyki bel canto.[10]

Dymitr Bortniański odgrywał najważniejszą rolę w rozwoju rosyjskiej muzyki fortepianowej.  Mimo, iż pochodził z ludzi „wolnych” miał niełatwą drogę życiową. Rozpoczął swoją karierę życiową, jako śpiewak w chórze chłopięcym, w szkole Głuchowskiej. Studia kompozytorskie odbył w Petersburgu, dopiero później udało mu się dostać do Włoch i tam je ukończyć. W Wenecji i Modernie wystawił swoje trzy pierwsze opery. Powodzenie za granicą zdecydowało o tym, że po powrocie do kraju otrzymał godność nadwornego muzyka carewicza Pawła. Na dworze carskim pisał dalsze opery, muzykę do komedii wystawianych w carskim teatrze, muzykę na uroczystości dworskie, a głównie muzykę fortepianową i na zespoły kameralne [11].

Do końca swego życia był artystycznym kierownikiem nadwornej kapeli śpiewaczej, koncentrując się głównie na formie koncertu duchownego.

Bortniański był najbardziej dojrzałym technicznie, najbardziej zbliżonym do poziomu europejskiej twórczej, kompozytorem rosyjskim tego okresu. Już w tym czasie, kiedy w Rosji muzyka instrumentalna nie wychodziła poza ramy taneczne i wariacje, Bortniański uprawiał formę sonatową w jej różnym zastosowaniu: pisał sonaty fortepianowe, kwartet i kwintet zbliżone w stylu do klasyków wiedeńskich. Cechuje je jasność koncepcji formalnej, miękkość kantyleny, liryzm wyrazu, kontemplacyjność. Lekkość faktury, równowaga elementów, przejrzystość formy zbliżają go do stylu Mozarta. U Bortniańskiego da się zauważyć brak łączności z melodyką rosyjską, jaką wykazywali mniej uzdolnieni i mniej dojrzali w swym rzemiośle, kompozytorzy z tamtego okresu. Zasługą Bortniańskiego jest to, że wprowadził sonatę do muzyki rosyjskiej, że zaczął tworzyć wielkie formy muzyki czysto instrumentalnej, zawsze na wysokim poziomie techniki kompozytorskiej, a przy tym zawsze pełne lirycznego, czasami nawet zbyt subiektywnego wyrazu [12].

W 1786 roku Bortniański napisał operę  Święto seniora -  komedia z ariami i baletem. Sukces opery na którą składały się gra aktorów oraz specyficzna muzyka zmobilizowały go do tego aby spróbować wystawić tą operę w nowej odsłonie. Niebawem napisano libretto a tytuł opery zmieniono na Sokół. Bortniański zawarł tam motywy kultury włoskiej, oraz wprowadził motywy z wcześniejszej opery Alkid.  Premiera opery odbyła się w październiku 1786 roku.

Rok po premierze, na scenie Pawłowskiego Tetru wystawiona została ostatnia jego opera Syn – sopiernik. Była to, jedyna w swoim rodzaju opera seria, jaką napisał Bortniański, zadedykowana rosyjskim kompozytorom, w której jednocześnie zamieszczone zostały elementy opery buffo.

Obok opery na szczególną uwagę zasługują jego koncerty, wykonywane podczas kulminacyjnych momentów cerkiewnych liturgii oraz podczas bardzo ważnych świąt i wydarzeń. Napisał około 50 chóralnych koncertów cerkiewnych. Powstały one na przestrzeni trzech dziesięcioleci. Charakterystyczne jest w nich to, że w każdym z koncertów zawarł motyw z patriotycznych pieśni rosyjskich. [13]

Indywidualizm Bortniańskiego cechują prostota i prostolinijność. Im bardziej sumiennie wykonuje się tę muzykę, tym bardziej okazale brzmi. Dobrym przykładem tego był Chór Kapeli Śpiewaczej, w którym śpiewał Bortniański, ponieważ odznaczał się on surowością wykonań. Zwykle w tym chórze górne partie wykonywane były przez młodych chłopców. Srebrzysta i dźwięczna barwa sopranów zlewała się z głębokimi basami, miękkimi altami i tenorami. Do tego dochodziła różnorodna dynamika ze swobodnymi pociągnięciami, od piano pianissimo do forte, obojętnie, o jakiej sile natężenia. Po tym właśnie można było rozpoznać twórczość Bortniańskiego [14].

Brzmienie chórów świadczy o doskonałym opanowaniu przez Bortniańskiego techniki chóralnej.

Dymitr Bortniański jest najwybitniejszym kompozytorem XVIII wieku.

 Twórczość cerkiewna

Dymitr Bortniański nazywany jest „cerkiewnym Palestriną”. Gatunkiem, którym w szczególności zajmował się Bortniański była muzyka cerkiewna, której rozwój w tym czasie polegał na tym, że przejmowała ona w znacznym stopniu stylistyczne zdobycze opery. Bortniański pisał koncerty cerkiewne a cappella, traktowane jako formy swobodne – nie były to opracowania całych mszy, a jedynie jej fragmenty, przeważnie zakończone fugatem lub fugą. Koncerty Bortniańskiego posiadają szczególnie rozwiniętą formę. Napisał ich trzydzieści pięć dla czterogłosowego chóru a capella i dziesięć dwuchórowych. Są to obszerne cykliczne kompozycje, wiążące ściśle, poszczególne części ze sobą, zwykle trzyczęściowe, z szybkimi częściami skrajnymi. Części wolne wprowadzają raczej partie solowe, zaś szybkie operują pełnym zespołem chóralnym. Finałowe części są zwykle fugowane. W niektórych koncertach kompozytor stosuje polichoryzm, czyli wielochórowość faktury, osiągając przy tym monumentalne efekty. W harmonice można odnaleźć wyraźne wpływy Mozarta w partiach lirycznych, w melodyce – wpływy ukraińskiej i rosyjskiej muzyki ludowej. Pełne, nasycone brzmienie jego chórów świadczy o głębokiej znajomości techniki wokalnej. Twórczość religijna Bortniańskiego reprezentuje najbardziej rozwinięty typ śpiewu cerkiewnego w muzyce rosyjskiej XVIII wieku [15].

Gardner o jednym z koncertów Bortniańskiego pisze, że zawsze należy rozgraniczać jakość wykonania od stylistycznej strony wykonawcy: „koncertu napisanego przez Bortniańskiego nie można traktować w kategorii lepszej od muzyki liturgicznej tylko z racji wykonania” [16].

Bortniański napisał na chór siedem Pieśni Cherubinów, którym nadał odpowiednią, charakterystyczną formę (poza numerem 7). Na szczególną uwagę zasługuje nr 5 – jest to chorał typu protestanckiego, utrzymany od początku do końca w stricte chorałowym stylu. Pozostałe sześć utrzymanych jest w usystematyzowanej formie: trzy pierwsze strofy napisane są na tę samą melodię oraz tak samo zharmonizowane, w 4 takcie występuje kadencja połowiczna a później kadencja całkowita. Po słowach „otłożym popieczenije” następuje przerwa, co związane jest z porządkiem nabożeństwa, następnie po słowach kapłana w odpowiedzi chór śpiewa: „Amen”. Dalsza część napisana jest w marszowym stylu. Na słowach: „anhielskimi niewidimo, dary nosima czynmi” dwa soprany z altem śpiewają trio. Zakończenie „Alleluja” napisane jest w osobnym, brawurowym, podniosłym stylu. wykonywane tutti. Wynika to z konstrukcji nabożęństwa: pierwsza część Pieśni Cherubinów jest wolniejsza, natomiast druga żywsza. Taka forma Pieśni Cherubinów stała się znana i wykorzystywana przez wielu kompozytorów muzyki cerkiewnej.

Historyk rosyjskiego cerkiewnego śpiewu i krytyk rosyjskiej cerkiewnej literatury, W. Metallow, tak pisze o twórczości Bortniańskeigo: „Bortniański nie był zwykłym kompozytorem tej muzyki, podtrzymującym tradycje dotyczące jej tworzenia. Jego dar, talent oraz mocny, słowiański charakter znalazły odzwierciedlenie w jego koncertowych dziełach, które teraz noszą miano samoistnego powstania, a w muzykalno-duchowym aspekcie, zauważyć można osobliwe podejście do tekstu i muzyki, objawiające sobą ostatni stopień, apogeum rozwoju duchowej, koncertowej muzyki w Rosji. Koncerty napisane przez Bortniańskiego, czynią go wielkim. Jest bardzo cenny dla Cerkwi, jako cerkiewny kompozytor wielkich koncertów oraz małych cerkiewnych melodii. Dzieła takie jak: Pieśń Cherubinów, Godnym jest, Ojcze Nasz, czy Chwalcie imię Pańskie i inne bez wahania w pełni odpowiadały potrzebom cerkiewnego śpiewu, wraz z konstrukcją, niepowtarzalnym stylem i muzycznym dostojeństwem”[17].

Z opinią Metalowa nie do końca jednak zgadza się inny kompozytor – Czajkowski. Pisał: „Bortniański był człowiekiem utalentowanym oraz znawcą specyfiki śpiewów chóralnych. Jednak jego styl był bardzo zmanierowany, przesłodzony oraz nie spełniający kryteriów naszej cerkiewnej muzyki”.[18] Natomiast Sierow twierdzi, że Bortniański był „słabym naśladowcą mozartowskiego czasu” [19].

Z twórczością Bortniańskiego ściśle związana jest cenzura duchowo –muzykalnych działań, istotna przy nabożeństwach celebrowanych w Cerkwi. Niezwykle ważną rolę w Cerkwi odgrywał zawsze „znamiennyj raspiew”. Był to śpiew jednogłosowy, odpowiednik chorału gregoriańskiego w Kościele Rzymsko - Katolickim. Śpiew ten praktykowany jest obecnie w klasztorach i niektórych cerkwiach. Wraz z rozwojem muzyki oraz różnorodnych form muzycznych, śpiew cerkiewny również ewoluował, do czego przyczynił się Dymitr Bortniański. Uznał on, że śpiew według cerkiewnej etykiety potrzebuje zmian dlatego osobliwie potraktował „znamiennyj raspiew”. Do niektórych opracowań „znamiennaho raspiewa” Bortniański zostawiając główną linię melodyczną dopisał prostą harmonię, opierającą się głównie na kadencjach. Dobrym tego przykładem jest Kondak Święta Bożego Narodzenia, doskonale znany wśród specjalistów muzyki cerkiewnej i po dziś dzień wykonywany w wielu cerkwiach.

Inne przykłady cerkiewnego śpiewu rozpisane przez Bortniańskiego, zawierają w sobie elementy kantaty ze zmiennym rytem na przestrzeni taktów. Dobrym przykładem tego jest utwór: Pomoszcznik i porkowitiel, gdzie cała pieśń przyjęła charakter kantaty lub chorału i zamiast pełnej, śpiewnej melodii są tylko jej kontury. Cała istota piękna tego utworu zamyka się w bardzo prostej, można nawet powiedzieć prymitywnej harmonii, w dominacji tonacji molowej, na przemian z paralelną tonacją dur. Pomimo nierozwiniętej harmonii, jeśli śpiewa się główną melodię w unisonie, lub gdy wykonuje ją jeden śpiewak, natychmiastowo słychać ubóstwo linii melodycznej.

Czertog Twoj jest znanym utworem, który nie jest tłumaczeniem a po prostu tekst i melodia są tworem Bortniańskiego, na co wskazuje błąd akcentu w tekście. Wszystkie utwory cerkiewne pisane były w języku staro – cerkiewno – słowiańskim. Język ten jest zbliżony do języka rosyjskiego między innymi pod względem akcentów, jednak istnieje wiele różnic. Bortniański na co dzień posługiwał się językiem rosyjskim. Nieświadomie popełnił błąd, stosując rosyjski akcent, pisząc utwór w języku staro – cerkiewno – słowiańskim. Jest to dowód na to, że Bortniański nie wzorował się na żadnym innym utworze lub tekście a pisał utwór samodzielnie.

Jego utwór Błahoobrasnyj Iosif (śpiewany w Wielki Piątek) także nie ma wiele wspólnego z ustanowioną, cerkiewną melodią. Utwór ten napisany był w początkowym stadium twórczości Bortniańskiego. Odbiegł on całkowicie od kanonu cerkiewnego, co wynikało z braku doświadczenia i wiedzy w tworzeniu tego specyficznego rodzaju muzyki. Wówczas Bortniański nie był jeszcze uznawany za kompozytora muzyki cerkiewnej a jedynie zajmującego się muzyką cerkiewną.[20]

Reasumując, Bortniański był kompozytorem, którego twórczość cerkiewna zawsze wynoszona była i będzie na piedestał. Dzieje się to za sprawą indywidualnego, zdaniem Czajkowskiego, nawet „przesłodzonego” stylu. Jego twórczość cerkiewna znana jest na całym świecie. Utwory Bortniańskiego, z ogromną lekkością wykonują zarówno duże jak i małe chóry lub zespoły wokalne. Świadczy to o wielkim uznaniu stylu kompozytora. Wśród ekspertów muzyki cerkiewnej zdania na temat Dymitra Bortniańskiego są podzielone. Jedni uważają go za człowieka, którego utwory powinny rozbrzmiewać w świątyniach, inni uważają, że świątynie to nie miejsca na pełne patosu, wyniosłe, prawie operowe dzieła.  Jego koncerty religijne bardzo cieszyły się popularnością przez cały XIX wiek, a mistrzostwo zaprezentowanej w nich techniki podziwiał nawet jeden ze świeckich kompozytorów - Berlioz.

Najlepszą pamiątką, jaką zostawił Bortniański jest uduchowione, ponadczasowe, brzmienie jego dzieł.

Obecnie twórczość Dymitra Bortniańskiego przeżywa swój renesans w repertuarze koncertowym chórów rosyjskich. [21]