Sergiusz Wasilijewicz Rachmaninow

Romantyzm
01.04.1873 - 28.03.1943

Sergiusz Rachmaninow -  zarys biograficzny

Sergiusz Rachmaninow urodził się w 1873 roku w Siemionowie (Rosja), zmarł w 1943 w Bverly Hills w Kaliforni. Był rosyjskim kompozytorem, pianistą i dyrygentem[1].

Pochodził ze starej arystokratycznej rodziny – w majątku Onieg w guberni nowogrodzkiej. Jego ojciec i dziadek - oficerowie gwardii carskiej byli bardzo utalentowanymi pianistami amatorai, a on odziedziczył ich zdolności muzyczne. Jego dziadek był kompozytorem, melomanem, uczniem Fielda.

Od czwartego roku Rachmaninow uczył się gry na fortepianie[2]. W wieku 9 lat wstąpił do konserwatorium w Petersburgu, ale robił tak słabe postępy, że przeniesiono go do konserwatorium moskiewskiego, gdzie uczył się pod surowym okiem przyjaciela Czajkowskiego, Nikołaja Zwierewa. Jego nauczycielami byli także Alexander Siloti i Anton Areński Peter Gammond [3].

Mieszkając u Zwierewa, Rachmaninow poznał wybitne osobistości rosyjskiego świata muzycznego, w tym Rubinsteina, Areńskiego, Taniejewa, Safonowa oraz Czajkowskiego. W 1890 roku, podczas pobytu w wiejskiej posiadłości krewnych ojca, Rachmaninow zaczął pracę nad I Koncertem Fortepianowym. Później powstało tam większość kolejnych jego utworów[4].

Jako pracę dyplomową Rachmaninow skomponował trzyaktową operę Aleko, Zofia Lissa podaje w książce pt. Historia muzyki rosyjskiej, że opera była jednoaktowa[5]. Opera zdobyła złoty medal i doczekała się udanej premiery w 1893 roku w Teatrze Bolszoj w Moskwie. Opera została napisana w rekordowym czasie, w ciągu 17 dni i równie szybko zdobyła popularność. Rok wcześniej, Rachmaninow, zdobył błyskawicznie rozgłos swoim słynnym Preludium cis-moll, które ku jego narastającej irytacji – ciągnęło się za nim, jako melodia rozpoznawcza przez cały okres jego potrójnej kariery kompozytora, pianisty i dyrygenta.[6] W tym czasie Rachmaninow wydał również inne utwory, takie jak koncert fortepianowy fis – moll, natury fortepianowe, pieśni. Utwory te pisane pod wpływem Czajkowskiego, zyskały sobie niewątpliwe jego uznanie. W 1893 roku po śmierci Czajkowskiego, Rachmaninow napisał Trio elegijne, oparte na motywach satrocerkiewnych, poświęcone wyłącznie Czajkowskiemu.[7]

W 1894 roku powstała I symfonia (d-moll) również oparta na motywach starocerkiewnych. Niepowodzenie tej symfonii sprawiło, że Rachmaninow porzucił na trzy lata swą działalność kompozytorską i objął stanowisko dyrygenta operowego w teatrze Mamontowa[8]. Kompozytor przechodził wówczas załamanie nerwowe i utracił wiarę w swoje siły twórcze w związku, z czym zasięgał porad dr. Nikołaja Dahla, psychiatry i hipnotyzera, a zarazem uzdolnionego muzyka amatora.[9] Powrót do komponowania rozpoczął okres jego wielkiej aktywności i sukcesów. W 1901 roku ukończył on II Koncert fortepianowy – chyba najpopularniejszy z jego utworów – a potem dwie dalsze opery Skąpy rycerz i Francesco da Rimini. Wszystko to zawdzięczał przyjaźni nawiązanej z Szaliapinem, dzięki któremu Rachmaninow zainteresował się bardziej formą operową. Wystawił w tym czasie 89 oper, w tym trzy własne. Był to okres największego rozkwitu teatru operowego w Moskwie.

W 1906 roku Rachmaninow porzucił dyrygenturę, ażeby na nowo poświęcić się działalności kompozytorskiej. Swoje utwory z wcześniejszych lat kompozytor sam wykonał w czasie swojego tournee koncertowego w Wiedniu, Londynie i innych miastach.

Lata 1906 – 1915 dla twórczości Rachmaninowa okazały się latami triumfów koncertowych na całym świecie, a zarazem latami, w których u artysty zaczęły dominować nastroje tragiczne. Wyrażają to między innymi utwory takie jak, Wyspa umarłych, Dzwony wg Edgara Poego. W tym samym nastroju utrzymane zostały szkice do opery Monna Vanna wg Maeterlincka. Z tego okresu pochodzi również Msza Wielkanocna, oparta na motywach starocerkiewnych.

W 1097 roku artysta opuścił Rosję. Początkowo mieszkał w Dreźnie koncertując, jako pianista i dyrygent. Od 1909 roku ponownie zamieszkał w Moskwie. Jego twórczość wówczas była obfita, jednak, jak pisze Zofia Lissa, pozbawiona lirycznego patosu, który charakteryzował dzieła Rachmaninowa z okresu rozkwitu jego twórczości. W tym czasie powstały:  II Symfonia e – moll, III koncert fortepianowy          d – moll, cykle preludiów, dziewięć etiud – obrazków, dwie sonaty fortepianowe, pieśni do tekstów Błoka, Brusowa oraz słynna Wokaliza.

Wyjątkowym okresem w życiu Rachmaninowa był rok 1917 – wybuch rewolucji październikowej. Jako arystokrata wychowany w Carskiej Rosji, nie potrafił pogodzić się z nowym ustrojem, a potencjalnie groziło mu niebezpieczeństwo. Na rewolucję zareagował w bardzo szlachetny sposób – swoje honoraria artystyczne przeznaczał na potrzeby „wolnej ojczyzny”, jednak nie rozumiał jej istoty w związku z czym w 1918 roku wyjechał na stałe. Zatrzymał się w Sztokholmie, jednak później postanowił zamieszkać w Stanach Zjednoczonych. Życie spędził w podróżach koncertowych, jako pianista i dyrygent. W tym okresie nastąpiła, druga, dłuższa, bo aż dziesięcioletnia, przerwa w twórczości kompozytora. W tym czasie artysta koncertował na wszystkich kontynentach świata, zdobył ogromną sławę, jako pianista. Nie tracił jednak kontaktu z rosyjską literaturą ani muzyką, która nadal zajmowała centralne miejsce w jego repertuarze. Nie pojmował jednak tych zmian, które w międzyczasie zachodziły w ojczyźnie. Dopiero okres II wojny światowej przyniósł zasadniczą zmianę w nastawieniu Rachmaninowa do ówczesnego ZSSR.[10]

W 1927 Rachmaninow wrócił do komponowania. Dokończył IV koncert fortepianowy g – moll. Jego pierwszymi utworami, jakie powstały po tak długiej przerwie były trzy pieśni rosyjskie, oparte na folklorze. Świadczyło to o tęsknocie artysty za ojczyzną oraz o poczuciu przynależności do kultury rosyjskiej. Rachmaninow generalnie nie interesował się folklorem, dlatego ten fakt jest tym bardziej zaskakujący. W tym czasie powstały również wirtuozowskie wariacje na fortepian i orkiestrę, liczne transkrypcje fortepianowe, równocześnie pracował nad III symfonią a –moll, wracając do tego samego typu melodyki, którą stosował dawniej. W czasie drugiej wojny światowej w Rachmaninowie przebudziły się uśpione uczucia patriotyczne, w związku, z czym przeznaczył dochody ze swoich koncertów na Armię Czerwoną, czytał literaturę radziecką, interesował się wszystkim, co się działo w kraju. W 1931 roku jego utwory zostały zakazane w Związku Radzieckim.

Rachmaninow umarł na raka, 28 III 1934 roku, w Kalifornii [11] .

Bardziej tradycyjny charakter twórczości Rachmaninowa miał różne źródła. Jednym z nich była jego działalność wirtuozowska – zarówno pianistyczna jak i dyrygencka. Jego stały kontakt z publicznością odbił się bardzo wyraźnie na charakterze twórczości własnej. Radykalizm środków pojawiał się częściej u kompozytorów którzy nie mają bezpośredniego kontaktu ze słuchaczami. Rachmaninow potępiał podejście Skriabina – ten koncertował nie z wewnętrznej potrzeby ale zmuszony warunkami materialnymi. Natomiast dla Rachmaninowa przeciwnie – sztuka wykonawcza, czy to w postaci pianistyki, czy też dyrygentury, była wewnętrzną potrzebą.

W centrum twórczości znajdują się dzieła fortepianowe. Ich styl jest konsekwencją wielkiego talentu Rachmaninowa. Dzieła te mają tendencje do dekoracyjności oraz wirtuozowskich efektów. Jego twórczość zawsze powstawała z myślą o szerokim spektrum odbiorców. W stylu artysty obok dominującego wpływu Czajkowskiego, zauważyć można wyraźny wpływ Liszta: dążność do wykorzystywania kolorystki dźwiękowej fortepianu, do kontrastów dynamicznych a także skłonność do orkiestrowego traktowania fortepianu. Od Czajkowskiego, Rachmaninow przejął szerokość koncepcji tematycznej. Pod pewnym względem Rachmaninow był wiernym uczniem Taniejewa, który głosił, że „postęp, rozwój poprzez nawiązanie do tradycji historycznych jest cenniejszy niż postęp osiągany przez eksperymentowanie” [12].

W skład większych form fortepianowych uprawianych przez Rachmaninowa wchodzą także dwie rzadziej grywane sonaty fortepianowe d –moll i b – moll. Do większych form fortepianowych należy również wczesna suita fortepianowa na dwa fortepiany, zwana Fantazją, poświęcona Czajkowskiemu i opatrzona poetyckim mottem. Pojawia się tu stylizacja motywu dzwonów, która później pojawiła się w wielokrotnie w różnych innych utworach kompozytora. La foglia na temat Corelliego to jedna z bardziej znanych wariacji Rachmaninowa.

Najmniej ważnym rozdziałem w twórczości Rachmaninowa są jego miniatury, w których ujawnia się jego łączność z romantyzmem. Preludia, które do dziś należą do repertuaru każdego pianisty, są dziełem lat młodzieńczych, np. cis – moll, gis – moll. Dominującym nastrojem tych miniatur jest elegijność połączona z wirtuozostwem.

W okresie podróży kompozytora po Europie powstały cykle trzynastu preludiów, cykle sześciu, a później dziewięciu etiud – obrazków. W ostatnich latach życia powstały Szkice wschodnie, jedyny utwór fortepianowy, w którym Rachmaninow stylizuje pierwiastki orientalne, dowodząc w nich pewnych powiązań z ideologią „potężnej gromadki” [13].

Twórczość symfoniczna spotkała się z mniejszym uznaniem niż twórczość fortepianowa. Do wczesnych dzieł symfonicznych należą: Urwisko, Cygańskie Capriccio i Symfonia d – moll. „Urwisko” jest to fantazja symfoniczna, zaopatrzona w motto ze znanego wiersza pod tym samym tytułem, oparta na patetycznym i elegijnym temacie. Utwór ten wykazuje doskonałe opanowanie orkiestry. I symfonia opatrzona mottem z Anny Kareriny Tołstoja, nawiązuje do typu dramatycznych, burzliwych symfonii Czajkowskiego. Charakterystyczne są dla niej motywy starorosyjskich obrzędowych i cerkiewnych śpiewów, które później często wracają w symfonicznych i kantatowych utworach kompozytora. Symfonia ta spotkała się z bardzo ostrą krytyką Cuiego. Krytyka ta bardzo ciążyła na Rachmaninowie, że zaprzestał komponowania na kilka lat. II symfonia e – moll pochodzi z okresu jego pobytu za granicą. Z późniejszego okresu twórczości Rachmaninowa pochodzi poemat symfoniczny Wyspa umarłych, do którego impulsem stał się dla kompozytora obraz Bocklina pod tym samym tytułem.

Ostatni okres twórczości kompozytora charakteryzuje nawrót do wielkich form zarówno fortepianowych jak i orkiestrowych. Powstała wtedy Symfonia zwana Rosyjską (a – moll), oparta na śpiewach starocerkiewnych oraz rosyjskich, zbliżona pod tym względem do Elegijnego tria, którą napisał dla Czajkowskiego po jego śmierci. Wieloraka tematyka powiązana jest w tym utworze wspólnym surowym motywem starocerkiewnej melodyki. Symfonia ta jest świadectwem długotrwałych rozmyślań kompozytora, utrzymana jest w ponurym nastroju. Jest kontynuacją doskonałych tradycji muzyki rosyjskiej.

Ostatnim orkiestrowym utworem Rachmaninowa są Tańce symfoniczne, zaopatrzone przez kompozytora w podtytuły: Ranek, Południe, Wieczór, symbolizujące etapy życia ludzkiego. Panuje w nich chłód, obiektywizm oraz brak żywiołu tanecznego [14].

Do jego twórczości chóralnej należą także: sześć chórów żeńskich lub dziecięcych, stylizujących ludową rosyjską polifonię, pieśni na chór mieszany, chór pt. Los, stanowiący uzupełnienie V symfonii Beethovena [15] .

Ważne miejsce zajmuje w tej twórczości solowa liryka wokalna, pieśni z towarzyszeniem fortepianu. Związek tej gałęzi jego twórczości z liryką Czajkowskiego jest szczególnie silny. Rachmaninow wykorzystuje ten sam typ lirycznej zadumy, to samo skoncentrowanie się na wewnętrznych przeżyciach człowieka, ten sam zakres tematyki, spokojną, kontemplacyjną bądź też tragiczną. Rozwój liryki wokalnej prowadzi przez kilka etapów: od pierwszego, ściśle lirycznego, poprzez pieśni bardziej melodramatyczne aż do wysubtelnionych liryków. Do najbardziej popularnych pieśni Rachmaninowa należą: Nie śpiewaj, piękna, Tutaj tak pięknie, Sen, Bzy, W milczeniu nocy tajemnym, Wiosenne wody, Polubiłam smutek swój, znakomita Wokaliza.

Operowa twórczość Rachmaninowa obejmuje tylko trzy jednakowe opery oraz kilka nie ukończonych szkiców operowych. Pierwsza opera „Aleko”, oparta na poemacie Puszkina Cyganie, ma charakter kameralny. Styl kompozytorski tej opery, mimo że była ona dziełem młodzieńczym i że nie napisana została w niezwykle krótkim czasie niespełna trzech tygodni, wskazuje już indywidualne cechy twórczości Rachmaninowa: połączenia ciepłego liryzmu z dramatycznym patosem. Kompozytor rozwija tu zasady operowej dramaturgii właściwe dla Czajkowskiego. Kameralny charakter posiadają także dwie późniejsze opery: Skąpy rycerz, Francesca da Ramini. Obie te opery oparte są na konsekwentnym zastosowaniu techniki motywów przewodnich.

Kameralna twórczość Rachmaninowa obejmuje niewiele pozycji: Trio elegijne na fortepian, skrzypce, wiolonczelę, poświęcony Czajkowskiemu. Utwór ten, emocjonalny, bezpośredni w wyrazie, oparty jest na starocerkiewnych motywach melodycznych. Jest to najcenniejsza pozycja z całej kameralnej twórczości Rachmaninowa.

Twórczość cerkiewna

Rachmaninow działał w nurcie moskiewskim. Przedstawiciele tego nurtu, działający w moskiewskiej szkole muzyki cerkiewnej nawiązywali do tradycji staroruskich, chociaż pierwotny zamiar tworzenia melodii stricte liturgicznych nie był i chyba nie mógł być - z uwagi na silny potencjał twórczy tych niezwykle uzdolnionych artystów - do końca zrealizowany.

Rachmaninow skomponował wiele pieśni cerkiewnych, które wykonywane są podczas nabożeństw w świątyniach prawosławnych i stanowią podstawowy repertuar wielu chórów cerkiewnych. Pisał zazwyczaj na większe chóry mieszane. Jednym z bardziej docenionych i znanych utworów muzyki cerkiewnej jest koncert W molitwach nieusypajuszczuju Bohorodicu” – W nigdy nie ustających modlitwach Bogurodzicy, Wsienoszcznoje Bdienije –  Całonocne czuwanie.[16] Całonocne czuwanie, na duży chór, Rachmaninow napisał w niesłychanie krótkim czasie w 1915 roku. Jeszcze nie zatwierdzono partytury a premiera Całonocnego czuwania już się odbyła w Moskwie z chórem Synodalnym pod dyrekcją jednego z najlepszych rosyjskich dyrygentów tego okresu – Nikołaja Danilina  [17].  

Rozpatrując „Liturgię św. Jana Złotoustego” op.31, z czysto muzykalnego punktu widzenia, a pieśni wchodzące w skład tej Liturgii, jako oddzielne pieśni mało związane ze sobą opusami, to Wsienoszcznoje Bdienije op. 37, powinniśmy rozpatrywać nie tylko z czysto muzykalnej       strony, ale także ze strony muzykalno – liturgicznej z całym bogactwem nabożeństwa opartego na śpiewach i czytaniach. Te pieśni, oraz niektóre elementy Całonocnego czuwania nie zawierają się w partyturze Rachmaninowa, przedstawiają sobą ogniwa muzykalnej linii i nie modlitewnego nastroju. Utwory te stanowią o bogactwie muzyki cerkiewnej oraz zaznaczają się wielkimi emocjami w indywidualno – religijnym stylu Rachmaninowa.

     Liturgia św. Jana Złotoustego napisana jest na chór mieszany i chłopięcy. Rachmaninow stylizował w niej stare śpiewy cerkiewne z nowoczesną harmoniką - podobnie jak w Mszy Wielkanocnej  [18]. Iwan Aleksiejewicz Gardner pisze w swojej książce Bohosłużebnoje pienie Ruskoj Prawosławnoj Cerkwi, że w Liturgii tej Rachmaninow trzyma się mniej więcej formy i warunków, jakie przyjął dla tego stylu wcześniej Czajkowski i jego następcy  [19].

Z tych samych nastrojów powstał utwór Wskrzeszenie Łazarza, poświęcony Szaliapinowi. Tematyka cerkiewna i formy muzyki religijnej były u Rachmaninowa wyrazem tego samego pragnienia ucieczki przed rzeczywistością, jakie cechowało inteligencję rosyjską pierwszego dziesięciolecia XX wieku [20].

Rachmaninow w swoim dorobku kompozytorskim ma wiele opracowań znamiennego, greckiego oraz kijowskiego śpiewu – były to nowe opracowania tych utworów, które już wcześniej opracowywał Czajkowski w jego Wsienoszcznom Bdieniju. W odróżnieniu od Czajkowskiego zastosował on w tych opracowaniach wiele polifonicznych elementów oraz zwiększył skład chóru oraz dodał ozdobniki w poszczególnych głosach.

Jego kompozycja Bohorodice Diewo oprócz tego, że wpisuje się w ramy literatury cerkiewnej, jest bardzo chętnie wykonywana przez chóry akademickie. Jest to jeden z najbardziej znanych utworów Rachmaninowa.

Twórczość Rachmaninowa można rozpoznać po tym, że w większości jego dzieła były skomponowane lub opracowane na duży chór mieszany. Stosuje dużo kontrastów dynamicznych. Większość jego utworów posiada polifoniczną fakturę. Bardzo często jeden z głosów śpiewa solo a reszta głosów mu akompaniuje, np. w Chwlaitie Imia Gospodnie. W nawiązaniu do tradycji cerkwi stosował recytatywy. Twórczość Rachmaninowa niewątpliwie wzbogaciła zasób cerkiewnej literatury muzycznej a jego dzieła stanowią najwyższy kunszt śpiewów cerkiewnych [21].