Aleksander Andriejewicz Archangielski

Patriarchat moskiewski
Romantyzm
23.10.1846 - 16.11.1924

ALEKSANDER ARCHANGIELSKI – zarys biograficzny

Aleksander Archangielski urodził się 23 października w 1846 roku we wsi Staroje Tiezinowo w guberni Penzeńskoj (Rosja) w rodzinie prawosławnego duchownego. Chórmistrz, dyrygent, pedagog, kompozytor. Archangielski miał dwójkę rodzeństwa, był najmłodszy. Rodzice i starsze rodzeństwo od małego przyuczało go do zawodu dyrygenta, z racji jego dobrego muzycznego słuchu i głosu, jakim operował. Już, jako małe dziecko Aleksandra cechował niezwykły talent, w który od początku chciała zainwestować matka. W 1859 roku, zaraz po podjęciu nauki w szkole cerkiewnej, młodego Archangielskiego, przeniesiono od razu do II klasy oraz mianowano solistą arcybiskupiego chóru, którego później został dyrygentem w Penze. W 1862 roku Archangielski podjął edukację w Seminarium Duchownym i już, jako szesnastoletni chłopiec staje przed seminaryjnym chórem jako dyrygent. W środowisku tym odniósł sukces, uznanie i szacunek dzięki swojej pracy.

Archangielski swój wolny czas i każdą chwilę wykorzystuje na lekcje muzyki: od siódmego roku życia pobierał lekcje skrzypiec u koncertmistrza Teatru Operowego Rubinowicza. W tym samym czasie brał lekcje harmonii i teorii muzyki u sławnego penzeńskiego muzyka Potułowa oraz pobierał lekcje dyrygentury u miejscowego śpiewaka. Po ukończeniu Seminarium Duchownego, zostaje tam nadal na stanowisku dyrygenta[1] .

W latach 70 XIX w. wyjechał do Sankt - Petersburga, gdzie zaczął studia medyczne ze specjalizacją chirurg na Akademii Wojskowo-Medycznej. Równocześnie pobierał lekcje gry na fortepianie u prof. D.D. Klimowa. Śpiewu uczył się u Włocha Zanettiego. Archangielski uważał, że każdy dyrygent sam powinien być dobrym śpiewakiem oraz znać zasady poprawnej emisji głosu, żeby uniknąć nieprofesjonalnego śpiewania oraz nie zrobić krzywdy głosom chórzystów.

Podjąwszy pracę w ministerstwie komunikacji, dzięki kontaktom uzyskanym na Uniwersytecie, A. Archangielski zaczął kierować chórem Batalionu Saperów, chórem Konno-Gwardyjskiego Pułku i chórem Nadworno - stajennej cerkwi. W 1880 r. utworzył chór składający się z 16 osób, który śpiewał w cerkwi Pocztowej, Korpusie paziów, Instytucie Technologicznym.

 16 stycznia 1883 r. rozpoczał działalność koncertową, która trwała aż do 1917 r. Przez ten czas skład chóru powiększył się do 70 osób, wśród których znajdowało się wielu dobrych śpiewaków pracujących w różnych instytucjach państwowych. [2]

W 1888 r. Archangielski założył swój chór z którym koncertował w wielu miejscach w Rosji, w Finlandii (1897 r.), w Niemczech (1907 r.) . Oprócz koncertów, chór dzielił się na grupy piętnasto lub dwudziestoosobowe, które brały czynny udział w nabożeństwach cerkiewnych, w różnych cerkwiach. Tymi mniejszymi chórami dyrygowali uczniowie i za razem pomocnicy Archangielskiego. Swój pierwszy koncert w składzie 75 osób chór dał w 1883 roku w Petersburgu i od razu został najwyżej oceniony wśród znanych kompozytorów i dyrygentów cerkiewnych (w tym Czajkowskiego).  W 1898 roku chór koncertował w 27 miastach Rosji. W 1901 roku chór drugi raz rozpoczął trasę koncertową po miastach Rosji a w 1907 roku chór już występował w Dreźnie i Paryżu i wszędzie wzbudzał ogromny podziw.

    W październiku 1917 roku chór Archangielskiego zaczął się rozpadać, ponieważ część chórzystów przeszła do dawnej Kapeli Nadwornej – już wtedy Kapeli Akademickiej, w związku z tym Archangielski zaprzestał własnej działalności i połączył siły z chórem Kapeli Akademickiej.
           Chór Archangielskiego był „chórem-szkołą” z wykształconymi śpiewakami i wybitnymi głosami, w którym w 1884 r. głosy chłopięce zamienione zostały na żeńskie, co zaczęto wkótce potem naśladować.  Zespół odbierany był jako „niedościgniony w całym kraju”.

Archangielski prowadził chór przez 43 lata, co w Rosji było nietypowe.[3]  Na repertuar skłądały się utwory zachodnich kompozytorów tj. Palestriny, Orladna di Lassa, Lottiego, a także wielkie dzieła Bortniańskiego i Lwowa (koncerty), Kastalskiego, Czesnokowa, Greczaninowa i innych kompozytorów muzyki cerkiewnej. Poza tym nie brakowało również utworów autorstwa A. Archangielskiego.

Prasa pisała, że „każdy koncert Archangielskiego utwierdzał słuchaczy w nazywaniu go niezwykłym pedagogiem, ponieważ uznawano go nie tylko za dobrego muzyka, ale również za wyśmienitego znawcę wykonywanej profesji, którą zajmował się z miłością i pełnią energii”.[4]

Z początkiem koncertowej działalności chóru Archangielskiego związana jest również jego kariera zawodowa, jako kompozytora.

Dzieła Archangielskiego wyrażają się niecodzienną miękkością, jasnością, ciepłem i modlitewnością oraz muzycznym bogatym językiem. Cała Rosja modliłą się przy akordach muzyki pisanej przez Archangielskiego. Do tej pory jego dzieła wykonywane są w każdej cerkwi a jego twórczość nie jest obca żadnemu z wyznawców prawosławia.    

W Moskwie utwory Archangielskiego rzadko były wykonywane, gdyż na kierunek oraz wszelkie tendencje, jakie były wyznaczane w tym mieście miała ogromny wpływ Uczelnia Synodalna. Twórczość Archangielskiego niestety nie spotkała się z jej aprobatą. Nowaja russkaja szkoła w cerkownom pienii, Uczelnia Synodalna oraz Piewczeskaja kapella ignorowały twórczość Archangielskiego, lecz mimo to jego utwory są do dziś bardzo rozpowszechnione.

Należy również wspomnieć o świeckiej działalności Archangielskiego. Z jego inicjatywy, 30 stycznia 1902 r. w Sankt-Petersburgu utworzono, „Cerkowno - piewczeskoje błagotworitielnoje obszczestwo”, jednoczące wiele chórów cerkiewnych stolicy na gruncie wzajemnej pomocy, wymiany utworów, muzycznego kształcenia chórzystów. Środki na działalność pochodziły z koncertów chóru „500”, częstych ofiar, itp. Zorganizowanie tej instytucji w Sanki - Petersburgu pociągnęło za sobą utworzenie podobnych zrzeszeń w wielu rosyjskich miastach, w których chóry zrzeszały się w celu obrony swoich interesów materialnych, artystycznych i prawnych.
Archangielski był jedynym z Sankt - Petersburskich dyrygentów, uczestnikiem pierwszego zjazdu dyrygentów w Moskwie 1908 r., na którym został wybrany  przewodniczącym.  [5]

Nadciągający do Rosji kryzys nie dotknął Archangielskiego.   Zajmował się muzyką nawet  wtedy gdy Rosja przeżywała ciężki okres.

Zimą 1921 roku w Petersburgu odbyły się obchody pięćdziesięciolecia działalności Archangielskiego. I w związku z paralelną działalnością „Petersburskiej nadwornej kapeli chóralnej” i „Akademickiego Chóru” było niestosownie obchodzić te dwa jubileusze w jednym mieście na raz. Aleksandrowi Archangielskiemu zaproponowano zorganizowanie jubileuszu Chóru Akademickiego w Moskwie, na co Archangielski przystał. Archangielski od czasu do czasu dyrygował gościnnie chórami w Moskwie, Penzie i w na koniec w Pradze z niezmiennym sukcesem.

Na koniec życia Archangielski wyjechał do Pragi. Archangielski był objęty leczeniem klinicznym, mimo wszystko wystarczyło mu sił żeby pojechać do Włoch i Paryża.

16 listopada 1924 roku, w dzień próby z chórem w Pradze, Archangielski bardzo szybko umiera. A na jednej z praskich ulic wywieszają skromną tabliczkę: „Aleksander Andrejewicz Archangielski, 1846 – 1924”.

Jego proch, na życzenie jego żony, przewieziony został do Petrogrodu, gdzie po Zaupokojnoj liturgii, wykonywanej przez tamtejszy chór, Aleksander Archangielski został pochowany na cmentarzu Aleksandro - Niewskoj Ławry. [6]

Archangielski w Polsce bawił dwukrotnie, w 1898 oraz 1912 na miesięcznym tournee. Do historii przeszedł jako rzecznik zmian w praktyce rosyjskiego śpiewu cerkiewnego.[7]

TWÓRCZOŚĆ CERKIEWNA

Aleksander Andrejewicz Archangielski jest jednym z prekursorów cerkiewnego śpiewu. Jego twórczość cerkiewna zaznaczyła się olbrzymim rozkwitem muzyki a zarazem jego wielkim osobistym sukcesem. Główną cechą jego twórczości jest to, że utwory pisane były z przeznaczeniem wykonywania tej muzyki w świątyniach oraz bardzo często na potrzeby szkół cerkiewnych [8].

Język muzyczny Archangielskiego jest bardzo bogaty. Szczególną uwagę przyciąga również bardzo często prosta harmonia.

Zaskakującym również jest fakt, że Archangielski wzbudzał kontrowersję już jako dziecko a jego twórczość zawsze przyjmowana była z ogromną otwartością oraz zawsze odnosiła sukces.

 Archangielski jako pierwszy oficjalnie zamienił chłopięce głosy na głosy żeńskie, co było novum w cerkwi, ponieważ z zasady śpiewać mogli jedynie mężczyźni. Miało to jednak ogromne znaczenie. Dawało więcej możliwości chórowi oraz podnosiło poziom wykonawczy z racji większych możliwości wokalnych oraz technicznych. Wiązało się to również z wykonywanym repertuarem. Archangielski wprowadził to rozwiązanie z bardzo prostej przyczyny, jaką była mutacja wśród chłopców. Wcześniej zdarzało się już zastępować męskie głosy żeńskimi, bywało nawet tak, że kobiety ubierano w męski strój i stawiano w taki sposób, żeby nie było ich widać. Dlatego też Archangielski uważał, że to, co robił nie powinno nikogo zszokować.

Dla cerkiewnego śpiewu Archangielski zrobił bardzo dużo. W XX wieku stał się najbardziej popularnym i ulubionym kompozytorem. Pozostawił po sobie wiele utworów, dzięki którym zdobył ogromną popularność. Gardner tłumaczy jego popularność techniką pisania, prostotą oraz dostępnością dla wszystkich, nie tylko dla wielkich chórów. Cechą jego dzieł jest utrzymanie ich w modlitewnym klimacie oraz molowe tonacje, które typowe są również dla jego koncertów [9].

Twórczość Archangielskiego w zakresie muzycznej kultury duchowej składa się z oryginalnych dzieł i przekładów starych melodii. W jego utworach wyraźnie słyszy się język hieromnicha - Wiktora, Fieofana, Wedela, Bagrecowa, Bortniańskiego i innych twórców pierwszej połowy XIX wieku (w tym „umilitielnoje pienije”), ale wszystko to jest przedstawione w bardziej urozmaiconych formach: różnorodne zmienianie się głosów, bardziej złożone ich prowadzenie, wstępowania głosów w różnym czasie, obfitość kontrastów solo i chóru, co tworzy niekiedy utwory jednostajnymi i podobnymi do siebie. Zbytnia dramaturgia i deklamacyjność dzieł Archangielskiego ujmują im swoistej „cerkiewności” Pomyszlaju dień strasznyj, Hospodi, usłyszy molitwu moju, Wieruju na bas solo.

Jego znakomity koncert Wskuju mia otrynuł jesi należy do najznakomitszej i najchętniej wykonywanej muzyki cerkiewnej końca XVIII wieku.

W jego życiu kompozycja zajmowała jedną z głównych ról. Ludzie, którzy śledzili jego twórczość twierdzili, że po analizie dorobku muzyki cerkiewnej różnych kompozytorów, dokonanego przez Archangielskiego, przeskoczył on pewien pułap. Jego duchowne utwory, ponieważ jako kompozytor zajmował się tylko i wyłącznie tym rodzajem muzyki, cieszyły się niezwykłym szacunkiem i poważaniem, napisał ich około 120. Pierwsze jego cerkiewne dzieła ukazały się w 1887 roku. Były to modlitewne pieśni, K Bogorodice nynie pryleżno, Utoli Bolezni. A także dwie Miłost’ mira.

 Twórczość cerkiewna Archangielskiego bardzo często odzwierciedlała jego wewnętrzny nastrój, który pozostaje zawsze w zgodzie z jego umysłem oraz tekstem, do którego tworzył muzykę.

Do tekstów muzyki cerkiewnej kompozytor odnosił się z wielkim szacunkiem i nie pozwalał sobie na jakiekolwiek zmiany w tych tekstach. W 1904 roku Archangielski był już autorem wielu kompozycji muzyki cerkiewnej a swoją twórczość zazwyczaj adresował do szkół muzyki cerkiewnej, gdzie bardzo często możliwości wykonawcze oraz repertuar, były ograniczone. Na szczególną uwagę zasługuje jego Zaupokojnaja liturgija, która była uznawana za jedyną napisaną w tym stylu Liturgię oraz powstały w 18989 roku koncert Pomyszlaju dien’ strasznyj.

Archangielski bardzo często harmonizował śpiewy z cerkwi położonych na wsiach. Jeden z rosyjskich kompozytorów tak się o nim wypowiada: „ W dziełach Archangielskiego (…) styl harmoniczny króluje nad kontrapunktem, bardzo często wplecione są akordy septymowe z ich rozwiązaniami później kadencje i nierzadko chromatyka w prowadzących głosach, co daje znakomitą harmonię i melodyjność”.[10]

Inny współczesny mu kompozytor rosyjski tak mówi o twórczości cerkiewnej Archangielskiego: „To piękno jego dzieł całkowicie odzwierciedla ducha końca XIX wieku, kiedy ludzie chodzili do cerkwi i oddawali się całkowicie modlitwie, gdzie dominowała skromność i smutek. Ten smutek miał jednak inne korzenie: niemiecki, płaczliwy, sentymentalno – romantyczny charakter. Archangielski niczego nowego nie wymyślił, rozwinął jedynie to, co istniało już wcześniej, tylko w gustowny i taktowny sposób, i w tym właśnie charakterze utrzymany jest utwór Chwalitie imia Hospodnie, utrzymany w tonacji molowej”.[11]